Χαράρι: Το διακύβευμα στην Ουκρανία αφορά την κατεύθυνση της ανθρώπινης ιστορίας
μετάφραση του άρθρου του Γιουβάλ Νώε Χαράρι που δημοσιεύτηκε στον Economist στις 9 Φεβρουαρίου 2022
Το μεγαλύτερο πολιτικό επίτευγμα της ανθρωπότητας είναι η μείωση των πολέμων. Αυτό είναι που τώρα απειλείται, ισχυρίζεται ο διακεκριμένος ιστορικός και φιλόσοφος Γιουβάλ Νώε Χαράρι σε άρθρο του στον Economist. Το άρθρο μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ στα αγγλικά, αλλά απευθύνεται μόνο σε συνδρομητές. Η μετάφραση που ακολουθεί είναι δική μας.
Στην καρδιά της Ουκρανικής κρίσης κρύβεται ένα θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με τη φύση της ιστορίας και τη φύση του ανθρώπου: είναι η αλλαγή εφικτή; Μπορούν οι άνθρωποι να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται ή μήπως η ιστορία επαναλαμβάνεται αενάως, με τους ανθρώπους καταδικασμένους να ξαναζούν παλιές τραγωδίες χωρίς να αλλάζουν τίποτα εκτός από το ντεκόρ;
Μια σχολή σκέψης αρνείται σθεναρά ότι μπορεί να υπάρξει αλλαγή. Ισχυρίζεται πως ο κόσμος είναι μια ζούγκλα, πως το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό, και το μόνο που εμποδίζει τη μια χώρα από το να απειλήσει μια άλλη είναι η στρατιωτική ισχύς. Έτσι ήταν πάντα, και έτσι πάντα θα είναι. Όσοι δεν πιστεύουν στο νόμο της ζούγκλας, όχι μόνο αυταπατώνται, αλλά ρισκάρουν την ίδια τους την ύπαρξη. Δεν θα επιβιώσουν για πολύ.
Μια άλλη σχολή σκέψης υποστηρίζει πως ο λεγόμενος νόμος της ζούγκλας δεν είναι ένας φυσικός νόμος σε καμία περίπτωση. Οι άνθρωποι τον δημιούργησαν και οι άνθρωποι μπορούν να τον αλλάξουν. Αντίθετα σε δημοφιλείς παρανοήσεις, η πρώτη ξεκάθαρη απόδειξη για οργανωμένο πόλεμο εμφανίζεται μόλις πριν από 13.000 χρόνια. Ακόμα και μετά από αυτή τη χρονολογία έχουν υπάρξει πάρα πολλές ιστορικές περίοδοι για τις οποίες δεν υπάρχει καμία αρχαιολογική ένδειξη πως οι άνθρωποι πολεμούσαν μεταξύ τους. Αντίθετα με τη βαρύτητα, ο πόλεμος δεν είναι μια θεμελιώδης δύναμη της φύσης. Η έντασή του και η ύπαρξή του εξαρτάται από τις υποβόσκουσες τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες. Όσο αυτές οι συνθήκες αλλάζουν, έτσι αλλάζει και ο πόλεμος.
Αποδείξεις τέτοιων αλλαγών βρίσκονται παντού γύρω μας. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, τα πυρηνικά όπλα μετέτρεψαν τον πόλεμο μεταξύ των υπερδυνάμεων σε μια συλλογική τρέλα συλλογικής αυτοκτονίας, ωθώντας τα πιο ισχυρά έθνη στη Γη να βρουν λιγότερο βίαιους τρόπους για να λύνουν τις διαφορές τους.
Αν και οι πόλεμοι μεταξύ υπερδυνάμεων, όπως οι δεύτεροι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι από το 246π.Χ με 146π.Χ, που οδήγησαν στην εγκαθίδρυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, έχουν προεξέχουσα θέση στην ιστορία, τις τελευταίες επτά δεκαετίες δεν έχει υπάρξει καμία πολεμική σύρραξη μεταξύ υπερδυνάμεων.
Την ίδια περίοδο, η παγκόσμια οικονομία έχει μεταμορφωθεί σε σημείο που δεν βασίζεται πλέον στην ύλη αλλά στη γνώση. Εκεί που κάποτε η βασική πηγή πλούτου ήταν οι υλικές πηγές, όπως τα χρυσορυχεία, εύφορες εκτάσεις με σιτάρι ή πετρέλαιο, σήμερα η βασική πηγή πλούτου είναι η γνώση. Ακόμα κι αν μπορείς να αποκτήσεις μια πετρελαιοπηγή με τη βία, αυτό δεν μπορείς να το κάνεις με τη γνώση. Τα οφέλη μιας νέας βίαιης κατάκτησης λοιπόν, είναι πλέον μειωμένα.
Τελικά μια τεκτονική αλλαγή έχει λάβει χώρα στον παγκόσμιο πολιτισμό. Πολλές ελίτ στη διάρκεια της ιστορίας, είτε σκεφτούμε τους Βίκινγκς είτε τον Μπενίτο Μουσολίνι, έβλεπαν τον πόλεμο θετικά και επιζητούσαν την προσωπική τους «αθανασία» μέσω των κατακτήσεων. Κάτι που διάσημοι καλλιτέχνες της ιστορίας όπως ο Όμηρος ή ο Σέξπηρ εξυμνούσαν. Άλλες ελίτ όπως η Χριστιανική εκκλησία, έβλεπαν τον πόλεμο ως ένα αρνητικό, αλλά αναγκαίο κακό.
Εδώ και κάμποσες γενιές όμως, για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, ο πλανήτης ελέγχεται από ελίτ που θεωρούν τον πόλεμο ταυτόχρονα αρνητικό αλλά και εφικτό να αποφευχθεί. Ακόμα και πολιτικοί όπως ο o Tζορτζ Μπους ο νεότερος, ή ο Ντόναλντ Τραμπ, για να μην αναφερθούμε στις Μέρκελ και στις Άρντερν1 αυτού του κόσμου, είναι πάρα πολύ διαφορετικοί από πολιτικούς όπως ο Αττίλας ο Ούνος ή ο Μέγας Αλέξανδρος2. Συνήθως έρχονται στην εξουσία με όνειρα για εσωτερικές μεταρρυθμίσεις αντί για ξένες κατακτήσεις. Την ίδια ώρα οι περισσότεροι αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες από τον Πάμπλο Πικάσο μέχρι τον Στάνλει Κιούμπρικ, είναι περισσότερο γνωστοί για την απεικόνιση της φρίκης του πολέμου αντί για την εξύμνηση των αρχιτεκτόνων του.
Σαν αποτέλεσμα όλων αυτών των αλλαγών, πολλές κυβερνήσεις σταμάτησαν να θεωρούν τους επιθετικούς πολέμους ως ένα αποδεκτό μέσο για να προωθούν τα συμφέροντά τους, και τα περισσότερα κράτη σταμάτησαν να φαντασιώνονται για την κατάκτηση και εξολόθρευση των γειτόνων τους. Είναι απλά λάθος να πιστεύει κανείς πως από μόνη της η στρατιωτική δύναμη αποτρέπει τη Βραζιλία από το να κατακτήσει την Ουρουγουάη, η την Ισπανία να εισβάλλει στο Μαρόκο.
Οι παράμετροι της ειρήνης
Η πτώση των πολεμικών δραστηριοτήτων μπορεί να φανεί μέσα από διάφορα στοιχεία. Από το 1945 έχει γίνει σχετικά σπάνιο να αλλάζουν σύνορα από ξένες επεμβάσεις, ενώ ούτε ένα αναγνωρισμένο έθνος του πλανήτη δεν έχει εξαλειφθεί από το χάρτη επειδή το κατέκτησε ένα άλλο. Σίγουρα δεν έχει υπάρχει έλλειψη από άλλου είδους συγκρούσεις όπως εμφύλιοι πόλεμοι ή άλλες αναταραχές. Αλλά ακόμα κι αν τα λάβουμε όλα αυτά υπόψιν, στις πρώτες δύο δεκαετίες του 21ου αιώνα η ανθρώπινη βία έχει σκοτώσει λιγότερους ανθρώπους, σε σχέση με αυτούς που αυτοκτόνησαν, πέθαναν σε τροχαία ή έχασαν τη ζωή τους από ασθένειες σχετικές με την παχυσαρκία. Τα όπλα έγιναν λιγότερο θανατηφόρα από τη ζάχαρη.
Οι ακαδημαϊκοί συχνά διαφωνούν σχετικά με τα ακριβή στατιστικά, αλλά το σημαντικό είναι να κοιτάμε πέρα από τα μαθηματικά. Η πτώση των πολέμων είναι ένα ψυχολογικό όσο και στατιστικό φαινόμενο. Το πιο σημαντικό του χαρακτηριστικό είναι είναι η μεγάλη αλλαγή στο ίδιο το νόημα της έννοιας της «ειρήνης». Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας ειρήνη σήμαινε την προσωρινή παύση των πολέμων. Όταν οι άνθρωποι το 1913 έλεγαν πως υπάρχει ειρήνη μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας εννοούσαν πως ο Γαλλικός και ο Γερμανικός Στρατός δεν συγκρούονταν μεταξύ τους, αλλά όλοι ήξεραν πως αυτό μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή.
Τις πρόσφατες δεκαετίες η «ειρήνη» έχει φτάσει να σημαίνει «την αδυνατότητα ενός πολέμου». Για πολλές χώρες, μια εισβολή από τους γείτονές τους είναι κάτι που δεν μπορούν να το συλλάβουν καν ως ιδέα. Ζω στην Μέση Ανατολή, οπότε ξέρω πάρα πολύ καλά ότι υπάρχουν εξαιρέσεις σε αυτές τις τάσεις. Αλλά το να τις αναγνωρίζουμε ως τάσεις είναι τουλάχιστον το ίδιο σημαντικό με το να είμαστε σε θέση να επισημαίνουμε και τις εξαιρέσεις.
Αυτή η «νέα ειρήνη» δεν είναι ένα στατιστικό εύρημα η μια χίπικη φαντασίωση. Αντανακλάται ξεκάθαρα σε ψυχρά υπολογισμένους κρατικούς προϋπολογισμούς. Τις τελευταίες δεκαετίες κυβερνήσεις ανά τον κόσμο έχουν νιώσει αρκετά ασφαλείς ώστε να μειώσουν τις στρατιωτικές τους δαπάνες σε ποσοστά της τάξης του 6,5%, την ίδια στιγμή που ξοδεύουν πολύ περισσότερα για την εκπαίδευση, την υγεία και την κοινωνική πρόνοια.
Τείνουμε να το θεωρούμε ως δεδομένο, όμως αυτό είναι κάτι το εντυπωσιακά καινούριο στην παγκόσμια ιστορία. Για χιλιάδες χρόνια, οι στρατιωτικές δαπάνες ήταν το μεγαλύτερο έξοδο κάθε πρίγκηπα, σουλτάνου και κατακτητή. Σπανίως ξόδευαν το παραμικρό για την εκπαίδευση ή την υγεία των μαζών.
Η πτώση των πολέμων δεν ήρθε σαν αποτέλεσμα μιας θεϊκής παρέμβασης ή από κάποια αλλαγή των νόμων της φύσης. Είναι το αποτέλεσμα ανθρώπων οι οποίοι έκαναν καλύτερες επιλογές. Θα μπορούσε κανείς να πει πως πρόκειται για το μεγαλύτερο πολιτικό και ηθικό επίτευγμα του μοντέρνου πολιτισμού. Δυστυχώς όμως το γεγονός ότι αυτό το επίτευγμα εξαρτάται από ανθρώπινες επιλογές σημαίνει πως είναι και αναστρέψιμο.
Η τεχνολογία, η οικονομία και ο πολιτισμός συνεχίζουν να αλλάζουν. Η άνοδος των ηλεκτρονικών και διαδικτυακών όπλων, των οικονομιών που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη, και οι νέες μιλιταριστικές τάσεις μπορούν να καταλήξουν σε μια νέα περίοδο πολέμου, χειρότερη από οτιδήποτε έχουμε δει ως τώρα. Για να συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τα οφέλη της ειρήνης, είναι απαιτητό από τους περισσότερους να κάνουν καλές επιλογές. Αντιθέτως μια μόνο άστοχη επιλογή του ενός είναι ικανή να οδηγήσει σε πόλεμο.
Για αυτό και η απειλή της Ρωσίας να εισβάλλει στην Ουκρανία πρέπει να νοιάζει κάθε άνθρωπο πάνω σε αυτό τον πλανήτη. Αν γίνει ξανά φυσιολογικό και αποδεκτό για μια μεγάλη δύναμη να μπορεί να «γρυλίζει» απέναντι στους πιο αδύναμούς γείτονές της, αυτό θα επηρεάσει το πως αισθάνονται και συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Το πρώτο και πιο προφανές συμπέρασμα από την επιστροφή στους νόμους της ζούγκλας θα είναι η άμεση αύξηση των στρατιωτικών δαπανών εις βάρος οτιδήποτε άλλου. Τα λεφτά που θα πήγαιναν σε δασκάλους και νοσοκόμες, θα πηγαίνουν πλέον σε τανκ, πυραύλους και ηλεκτρονικά όπλα.
Η επιστροφή στη ζούγκλα θα υπονομεύσει επίσης την παγκόσμια συνεργασία σε προβλήματα όπως αυτά της πρόληψης της καταστροφικής κλιματικής αλλαγής, ή στην διακρατική ρύθμιση νέων τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη ή η γενετική μηχανική. Δεν είναι εύκολο να συνεργάζεσαι για τέτοια θέματα με χώρες οι οποίες ετοιμάζονται να σε εξαφανίσουν. Και όσο η κλιματική αλλαγή και ο αγώνας για την κατάκτηση και τον έλεγχο της τεχνητής νοημοσύνης αυξάνεται, η απειλή μιας ένοπλης σύρραξης θα βαίνει αυξανόμενη, ολοκληρώνοντας ένα μοχθηρό κύκλο ο οποίος κάλλιστα θα μπορούσε να μας καταδικάσει ως είδος.
Η κατεύθυνση της Ιστορίας
Αν πιστεύετε πως η ιστορική αλλαγή είναι αδύνατη, και πως η ανθρωπότητα δεν εγκατέλειψε ποτέ τη ζούγκλα, και ποτέ δεν πρόκειται να την εγκαταλείψει, η μόνη επιλογή που έχετε είναι αν θα παίξετε το ρόλο του θύτη ή του θύματος. Απέναντι σε μια τέτοια επιλογή, οι περισσότεροι ηγέτες θα προτιμούσαν να γραφτούν στην ιστορία ως θηρευτές, και να προσθέσουν το όνομά τους σε μια άχαρη λίστα κατακτητών τους οποίους κάποιοι δυστυχείς μαθητές στο μέλλον θα πρέπει να απομνημονεύουν για τις σχολικές τους εξετάσεις στην ιστορία.
Μήπως όμως η αλλαγή είναι εφικτή; Μήπως ο νόμος της ζούγκλας είναι μια επιλογή αντί για μια νομοτέλεια; Αν ναι, τότε όποιος ηγέτης επιλέξει να κατακτήσει ένα γείτονά του θα μείνει στην ιστορία ως αυτός που κατέστρεψε το μεγαλύτερό μας επίτευγμα. Τη στιγμή που νομίσαμε πως είμασταν έξω από τη ζούγκλα, αυτός μας τράβηξε ξανά μέσα.
Δεν γνωρίζω τι θα συμβεί στην Ουκρανία. Σαν ιστορικός όμως πιστεύω στη δυνατότητα της αλλαγής. Δεν πιστεύω πως πρόκειται για αφέλεια. Είναι ρεαλισμός. Η μόνη σταθερά της ανθρώπινης ιστορίας είναι η αλλαγή. Και αυτό είναι κάτι που ίσως πρέπει να μάθουμε από τους Ουκρανούς. Για πολλές γενιές οι Ουκρανοί γνώρισαν μόνο τυραννία και βία. Υπέμειναν δύο αιώνες τσαρικού αυταρχισμού, μέχρι αυτός να καταρρεύσει εν μέσω του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Μια σύντομη απόπειρα ανεξαρτησίας γρήγορα συνετρίβη από τον Κόκκινο Στρατό που επανέφερε τη ρωσική κυριαρχία. Από τότε οι Ουκρανοί έζησαν πείνα, τον Σταλινικό τρόμο, Ναζιστική κατοχή και δεκαετίες ισοπεδωτικής κομμουνιστικής δικτατορίας. Όταν η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, η ιστορία έμοιαζε να εγγυάται πως οι Ουκρανοί και πάλι θα κατέληγαν σε ένα δρόμο μιας βάρβαρης τυραννίας, δεν γνώριζαν και κάτι άλλο άλλωστε.
Επέλεξαν όμως διαφορετικά. Παρόλα τα ιστορικά παραδείγματα, παρά την πείνα και παρά όλα τα εμπόδια που έδειχναν απροσπέλαστα, οι Ουκρανοί κατάφεραν να θεμελιώσουν μια Δημοκρατία. Στην Ουκρανία, αντίθετα με τη Ρωσία και τη Λευκορωσία, οι αντιπολιτεύσεις επανειλημμένα αντικαθιστούσαν ανεπαρκείς κυβερνήσεις. Όταν ήρθαν αντιμέτωπες με την απειλή του αυταρχισμού το 2004 και το 2013, οι Ουκρανοί και τις δύο φορές ξεσηκώθηκαν για να υπερασπιστούν τις ελευθερίες τους. Η δημοκρατία τους είναι κάτι το καινούριο. Το ίδιο καινούρια είναι και η «νέα ειρήνη». Και οι δύο είναι εύθραυστες και μπορεί να μην διαρκέσουν πολύ. Είναι όμως εφικτές, και μπορεί να αποκτήσουν βαθιές ρίζες. Όλα τα παλιά πράγματα κάποτε ήταν νέα. Τελικά όλα καταλήγουν στις ανθρώπινες αποφάσεις.
Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι είναι ιστορικός, φιλόσοφος και συγγραφέας του Sapiens (2014), του «Homo Deus» (2016), και της σειράς Sapiens: Μια εικονογραφημένη Ιστορία (2020-2021). Όλα του τα βιβλία είναι μεταφρασμένα στα Ελληνικά. Διδάσκει στο τμήμα ιστορίας του Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ, και είναι συνιδρυτής της Sapienship μιας εταιρείας με στόχο να συμβάλλει στον παγκόσμιο διάλογο πάνω στα σημαντικότερα σύγχρονα ζητήματα.
Χασίντα Άρντερν, Πρωθυπουργός της Νέας Ζηλανδίας από το 2017.
Στο πρωτότυπο άρθρο δεν γίνεται αναφορά στον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά στον λιγότερο γνωστό Αλάριχο Α΄, επίσης γνωστός και ως Αλάριχος ο Μέγας, που ήταν αρχηγός των Βησιγότθων και οδήγησε στην κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας